Vanaf 1581 behoorde de jurisdictie van Leersum en Darthuizen toe aan de Staten van Utrecht. De Staten van Utrecht schonken in 1632 het gerecht Leersum aan prins-stadhouder Frederik Hendrik. Ze behielden Darthuizen tot 1714 en verkochten toen de rechten aan Johan van Beuningen. De rechten van Leersum werden dus geschonken. Die van Darthuizen werden verhandeld aan de hoogste bieder! Met deze transacties werd Darthuizen een Heerlijkheid en Leersum een Hoge Heerlijkheid.
In Leersum, een Hoge Heerlijkheid, was de heer bevoegd tot de vervolging van zeer ernstige misdrijven waarop de doodstraf staat of een ander zware straf. Ten oosten van de Donderberg heeft tot 1800 een galg gestaan.
de Heerlijcheijt Zuylenstein, Leersum en Ginkel
De Staten van Utrecht schonken in 1632 het gerecht Leersum aan prins-stadhouder Frederik Hendrik. Deze had kasteel Zuylenstein verworven in 1630, het goed van Amerongen weten af te splitsen als vrije heerlijkheid en hij kreeg daar Leersum en Ginkel bij, met de hoge en lage jurisdictie. Blijkbaar was Frederik Hendrik zeer ingenomen met deze schenking, want in 1633 liet hij een kaart maken van zijn goed door Hendrick Verstralen, Geswoore Lantmeeter.
De volgende heer is zijn bastaardzoon Frederik van Nassau die ‘Zuylestein’ toevoegt aan zijn naam. In 1672 sneuvelt hij bij Woerden in de strijd tegen de Fransen. Frederiks zoon Willem, de volgende heer van Zuylestein, werd door stadhouder-koning Willem III verheven tot graaf van Rochefort. De heerlijkheid Zuylestein, Leersum en Ginkel bleef in het bezit van de graven van Rochefort tot 1798, toen de heerlijke rechten als gevolg van de Bataafse omwenteling werden afgeschaft. Met de dood in 1830 van Willem Hendrik III, de vijfde graaf van Rochefort, stierf de familie Van Nassau-Zuylestein uit. 1)
De heer van Zuylestein besteedde de taken die te maken hadden met de jurisdictie uit aan schout (drost) en schepenen. Lees meer hierover in Criminaliteit in Leersum.
Vanaf 1632 tot de Franse tijd waren de volgende personen schout:
1632 – 1642 Huijch Verwey
1642 – 1665 Johan Quynt
1680 – 1698 Antonie Keppel
1698 – 1711 Frederik van den Honert sr.
1715 – 1752 Frederik van den Honert jr.
1758 – 1764 mr. Cornelis J. Kien
1165 – 1778 mr. Cornelis de Wijs
1779 – 1831 Gerard Weenink 2)
Enkele archiefstukken ter illustratie:
•8-11-1730 Honert contra Jan Brantsen van Barneveld, won. Amerongen en Tonis Dirksen Woudenberg, won. Leersum. Hij eist boete van 200 gl wegens mestrekken op 30-9-1730 ’s avonds een uur naa sonnen ondergang. [2476]
•10-5-1760 Cornelis Kien aangesteld als drossaard, schout, gadermeester en secretaris. [NT00035_1_2]
•20-2-1782 Door vrijwillige afstand van Cornelis de Wijs is er een vacature voor drossaard. Hierin wordt benoemd G. Weenink. [NT00035_1_2]
De Heerlijkheid Darthuizen
1714 – 1721 Jan van Beuningen
1721 – 1744 Frederick Verwout
1728 – 1744 Johan Verbeek (Jan van Beek)
1744 – 1760 Frederick van de Honert
1760 – 1793 Abraham Jacob van der Dussen
1793 – 1796 Cornelis Jan van Nellesteyn
Enkele archiefstukken ter illustratie:
•28-10-1714 Johan van Noortwijck verkoopt aan Jan van Beuningen, bewindhebber der WIC te Amsterdam, de ambachtsheerlijkheid Darthuizen. [516]
•20-8-1721 verkoop van de ambachtsheerlijkheid Darthuizen van de nagelaten kinderen van Jan van Beuningen en Catharina Constantia van Leeuwen aan Frederick Verwout. [516]
•24-1-1744 Agatha Aletta van Beek en Constantia van Beek, erfgenamen van wijlen Jan van Beek, in leven heer van Darthuizen, verklaren in erfkoop verkocht te hebben aan Fredrik van den Honert de ambachtsheerlijkheid Darthuizen etc. [514, 516]
•17-3-1744 Reijnier van Wessel, secretaris van Amerongen als gemachtigde van Agatha van Beek en Constantia van Beek transporteert aan Frederik van den Honert de ambachtsheerlijkheid Darthuizen [514]
•22-9-1760 verkopen de erfgenamen van Frederick van den Honert, Darthuizen aan Abraham Jacob van der Dussen. [516]
•20-9-1794 heeft C.J. van Nellestijn, heer van Broekhuizen, de ambachtsheerlijkheid Darthuizen gekocht van Jan Bruno van der Dussen. [516]
In Darthuizen is tot 1857 in het Rechthuis “de Kapel” een kamer gereserveerd als onderkomen voor de secretarie, vergaderruimte en rechtszaal. De raad in Leersum komt geregeld bij elkaar in herberg “King William” waar ze in het rechter deel een kamer huren tot 1861.
De taken van de secretarie zijn veelomvattend. De bevolking van Leersum (738 personen in 1830) en Darthuizen (210 in 1830, bron CBS) konden er voor de volgende zaken terecht:
Burgerlijke stand: zoals ondertrouw en trouw, aangifte geboorte, overlijden, indemniteit
Notariële aktes: Als boedelscheiding, voogdij, verkoop, schuldverklaringen
•12-2-1810 G. Weenink is voogd over de innocente Maria van Alewijk. Hij wil een medevoogd. Dit wordt Diederikus Cornelis Versteeg [NT00035_1_2]
Kadastrale zaken: Koop en verkoop van huizen, bouwen van huizen en schuren.
•12-7-1809 Cornelis Steenbeek laat bijstede aantekenen in de zgd eekehof bezijde de huizinge bij hem bewoond tegen de doornehaag. [NT00035_1_2]
•5-10-1775 De heer van Broekhuizen meldt hij van plan is om een nieuw huis met twee schoorstenen te bouwen tussen de Darthuiser Molenweg en de schaapsdrift ten westen d’allee van Broekhuizen op het tinsgoed van de heer van Zuilenstein alwaar voor heen geen huis gestaan heeft. En Wouter van Weel dat hij van plan is op datzelfde tinsgoed een daghuurdershuis te bowen met een schoorsteen. Ook daar heeft voorheen geen huis gestaan. [NT00035_1_2]
Landbouwzaken: Pachtovereenkomst, verhuur van vee.
•17-1-1793 Hendrik Wouterse, won. Ederveen, verklaart voor 6 maanden, ingegaan 1-11-1792 tot 1-5-1793 in het voeder gedaan te hebben aan Johannes Budding, won. Ginkel, 2 koeien. [NT00035_1_2]
•14-7-1779 request van Cornelis de Wijs dat een merrie van Willem Achterberg niet door de keurhengst is gedekt. [NT00035_1_2]
Rechterlijke zaken: Aangifte, burengeschil. Lees meer hierover in Criminaliteit in Leersum.
•11-11-1784 op zondagavond 7-11 heeft iemand de heid omtrent de Leersumse Galg in brand gestoken. Er wordt een premie uitgeloofd van 25 gl voor het aanbrengen van de dader. [NT00035_1_2]
•11-4-1774 request van Cornelis de Wijs over Klaas van Geresteijn en zijn zoon Arie die de beukenhaag rooiden op de scheiding met Hermanus van den Bogaard. Heel verhaal over mishandeling. [NT00035_1_2]
De gerechten werden in 1798 opgeheven en omgevormd tot mairies/gemeenten.