De Rijksstraatweg doorsnijdt het grondgebied van de gemeente Leersum van noordwest naar zuidoost.
Deze weg vormde vanouds de verbindingsroute tussen Utrecht, Arnhem en Keulen.
Hij wordt reeds in de tiende eeuw genoemd en was bekend onder de naam Via Regia, de Koningsweg, of ook wel als de Grote Heerweg. De Rijksstraatweg heeft tal van namen gekend. Hij werd bijvoorbeeld ook aangeduid als Straatweg van Utrecht naar Arnhem of alleen als Utrechtsche weg. Maar ook oudere namen waren in gebruik, zoals de Bovenweg, de Hogeweg, de Amerongsche weg, de Dorpsstraat en de Nieuwe straatweg.
De Rijksstraatweg ter hoogte van de Hoogstraat in 1828 van T. Soeterik (HUA)
Pas nadat de straat van rijkswege in het eerste kwart van de negentiende eeuw verbeterd en verhard werd en in handen van de overheid kwam, is de naam Rijksstraatweg hoe langer hoe meer in gebruik gekomen. 1)
Gezicht op de Rijksstraatweg te Leersum uit het oosten rond 1910.
collectie het Utrechts Archief
De Rijksstraatweg komt al op hele oude kaarten voor, maar dat is waarschijnlijk niet het tracé wat de huidige weg volgt. Rechts de kaart van Colon uit 1633 61) , het noorden is rechts.
E.J.Demoed beschrijft in zijn boek ‘In een lieflijk landschap’ de relatie tussen de oude Postweg en het westelijk deel van de Rijksstraatweg.
Tot de grens met de gemeente Doorn volgt nu een gedeelte van de weg, dat tot 1857 het gebied van de voormalige gemeente Darhuizen doorsneed.
De oude hoofdstraat boog ter hoogte van de Darthuizerberg enigszins in zuidelijke richting en vormde daar na de aanleg van het nieuwe deel van de hoofdstraat (omstreeks 1814) het begin van de verderop nog bestaande Postweg. Het eerste gedeelte van de oude weg (tot aan de Wijkerweg) is echter reeds spoedig na het rechtdoor trekken en bestraten van de hoofdweg verdwenen. Vanaf dit punt is het mogelijk om Doorn te bereiken langs de in 1814 bestrate en in 1928 geasfalteerde hoofdweg, of langs de op ongeveer tweehonderd meter ten zuiden daarvan gelegen Postweg.
(Zie kaart hieronder. bron: Cultuurhistorische Atlas provincie Utrecht)
Zowel op de hiervoor vermelde kaart uit 1641 als op een door D. van Groenouw in 1660 getekende kaart van het land van Jan Bor wordt de huidige hoofdweg aangeduid als ,,den Boven Wegh” en de Postweg als ,,den Beneden Wegh”. Hieruit blijkt dat er steeds een tweetal wegen (lees zandpaden) parallel naast elkaar hebben gelopen, waarbij in het natte winterseizoen vermoedelijk het meest gebruik zal zijn gemaakt van de enigszins hoger gelegen Bovenweg 2).
Als doorgaande weg werd de Rijksstraatweg steeds belangrijker, dat vereiste de nodige aanpassingen. E.J.Demoed schrijft hierover het volgende: Deze (stenen) inrijschuur , in het centrum, (naast slijterij King William) was in 1884 gebouwd als vervanging van de vroegere houten schuur, die met de daarbij staande hooibergen, in genoemd jaar in vlammen opging. De nieuwe schuur is met de waag in 1931 in verband met verbreding van de hoofdstraat gesloopt en enkele meters noordelijk herbouwd 2).
Vanaf 1815 tot 1900 werd er tol geheven op de Rijksstraatweg. Op weg van Leersum naar Doorn was een tolhuis, het huis met de naam Darthese, stond ±400 meter westelijk vanaf het kruispunt van de Rijksstraatweg met de Maarsbergseweg.
Thans is het een woonhuis. Op de grens met Amerongen stond ook een tolhuis 1).
Rijksstraatweg richting Amerongen met zicht op Tolhuis. collectie Hans van Brenk
De Rijksstraatweg in de dorpskern van Leersum met de Hervormde kerk en de Schermhuisjes. collectie Hans van Brenk